Ladri di Biciclette

The Bicycle Thief

Language: Italian
Release Date: 1948

Directed By Vittorio De Sica!!

एक अत्यन्त मनस्वी, चिरतरुण आणि कालातीत कलाकृति ....
या चित्रपटाबाबत काही सांगणे न लागे. बिमल रॉय यांचा "दो बीघा जमीन" ज्याने पाहिला असेल त्यास या दोन्ही चित्रपटांतील सुसंगती चटकन ध्यानात येइल.

दुसऱ्या महायुधोत्तर काळात चढत्या मंदीने ऍंटोनिओ रिची आणि त्याच्या कुटुंबास जेरिस आणले असते. उत्पन्नाची साधने कमी आणि पदोपदी बेकारी. अशातच एक आशेचा किरण त्याला दिसतो जेंव्हा सरकारी एंप्लॉयमेंट एजन्सीकडून सिनेमा पोस्टर चिटकवण्याच्या कामास त्याची शिफारस होते. अट मात्र एकच, सायकल हवी. नोकरी मिळाल्याचा आनंद साजरा करावा की आता सायकल कोठून मिळवावी याची विवंचना करावी अशी द्विधा मन:स्थिति. अखेर पत्नीच्या मदतीने घरातला कपडा-लत्ता गहाण ठेउन नवी कोरी सायकल घरी येते आणि कित्येक दिवसांनंतर घरी एक उत्साहाचं वातावरण पसरतं. ऍंटोनिओचा पोरगा छोटा ब्रुनो फारच खूश असतो. सकाळी जेंव्हा बाप-लेक उत्साहाने घराबाहेर पडतात तेंव्हा त्यांना आणि आपल्यालाही पुसटशी शंका येत नाही की आयुष्याला कलाटणी देणारे प्रसंग त्यांच्यापुढे उभे ठाकणार आहेत.

त्यादिवशी ऍंटोनिओची सायकल चोरीस जाते आणि सुरु होतो जिवाचा आटापिटा करुन घेतला गेलेला शोधाचा प्रवास. ब्रुनो, ऍंटोनिओची वणवण आणि ग्रासून टाकणारी असहाय्यता. पण तरीही स्वत:चा आणि मुलाचा आत्मसन्मान जपण्यासाठी धडपडणारा, त्याच्यावर चिडणारा व नंतर समजूत घालणारा, मुलगा मध्येच हरवल्याचे समजुन वेडापिसा झालेला आणि अखेर स्वत:वरचे संस्कार विसरून परिस्थितिस शरण जाणारा बाप.

आयुष्याशी चार हात करण्याचा आणि त्यातून स्वत्वाचा शोध घेण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न.

Matrix

वाचोवस्की बंधु आणि मेट्रिक्स तत्त्व (वि) ज्ञान !!

'मेट्रिक्स' हा नक्की काय प्रकार आहे ?

काहींसाठी रहस्यमय विज्ञानकथा, स्पेशल इफेक्ट असलेला एक्शनपट तर काहींसाठी अत्यंत क्लिष्ट संगणकिय भाषा असलेला निव्वळ व्हिडियो गेम.
काहींना यात दिसला मानवतेचा गुलामगिरिविरुद्ध असलेला लढा तर कोणासाठी ही एक सरळ साधी प्रेमकथा.

चित्रपट पाहून काहीजण खरोखर भारावले तर काही कंटाळले. मी या भारावलेल्यांपैकी एक.

माझ्यासाठी होती ही आध्यात्मिक रूपककथा. सत्याच्या शोधात केली गेलेली धडपड.

चित्रपटाच्या पहिल्या भागात निओच्या हातात Jean Baudrillard लिखीत "simulacrum and simulation" नामक एक पुस्तक आहे ज्यावर चित्रपटाची पार्श्वभुमी बेतलेली आहे.
आधुनिक भान्डवलशाही युग स्वतःहुन कश्या प्रकारे एक अत्यंत क्लिष्ट आणि स्वयंप्रेरित यंत्रणा निर्माण करते की जेणेकरून मानव हा या यंत्रणेस मालक किंवा 'Source' न राहता केवळ 'Resource' वा साधन म्हणून उरतो.
असा हा मानवरुपी घटक या यंत्रणेपासून दूर न व्हावा यासाठी त्याच्याभोवती भ्रमाचे कृत्रिम जाळे (Fantasy Illusion) विणले जाते हेच ते मायाजाल वा मेट्रिक्स !!!

Simulacrum म्हणजे सरूपता जी प्रतिरूप हेच सत्य असल्याचा भ्रम उत्पन्न करते.
चित्रपटातच याबाबात प्रसंग आहे जेव्हा जेवणाच्या टेबलावर माउस नावाचा पोरगा इतरांना विचारतो, ज्या स्वादीष्ट पदार्थांचा मेट्रिक्स मध्ये आपण आस्वाद घेतो, कशावरून तोच स्वाद हा त्या पदार्थांचा खरा स्वाद मानावा? या यंत्राना काय माहीत खरे स्वाद? (मला या प्रसंगावरून उपनिषदांमधील नाचिकेत यम संवाद आठवला)

याच संकल्पनेचे सविस्तर विवेचन दुसऱ्या भागात नियो आणि निर्माता (Architect) यांच्या संभाषणात येतं.
नियो हा एक अवतार आणि त्या मागील प्रेरणा 'केओस थेअरी' (Chaos Theory) .

गीतेत कृष्ण म्हणतो,
यदा यदा ही धर्मस्य ग्लानिर्भवतिभारत।
अभ्युत्थानमअधर्मस्य तदात्मानमसृजाम्यहम:।।
येथे सरळ अर्थ सांगायचा झाल्यास जेंव्हा धर्म (धारयति इति धर्म: या व्याख्येनुसार समाज किंवा सिविलायझेशन) ग्लानिर्भुत होईल म्हणजेच केओटिक स्थिति निर्माण होईल तेव्हां मी परत अवतार घेइन.

निर्मात्याने संबोधलेली यादृच्छिक Anomaly (Deviation from the Common Order) म्हणजेच नियो ही मेट्रिक्स च्या प्रत्येक आवृत्तित निर्माण होते. केओस थेअरी अनुसार ही एक Random प्रोसेस नसून Anomaly म्हणजेच अवताराचा जन्म हा पूर्वनियोजित आहे आणि यन्त्रणेच्या सुलभ कार्यक्षमतेसाठी अत्यावशक देखिल आहे.

निर्मात्याच्या म्हणण्यानुसार निओचे जग ही बहुदा तिसरी वा चवथी आवृत्ति असावी. (मेट्रिक्स हे विविध आवृत्त्यांच्या प्रायोगिकतेतुन साकार झालेले आहे). पहिली आवृत्ति ही Utopian समाजरचनेवर तर दूसरी Dystopian समाजरचनेवर आधारित होती. या दोन्ही रचना परस्पर विरोधी तरी Ideal असल्याने मानवाच्या अंत:प्रेरणेने नाकारल्या कारण मुळातच मानव Chaos मध्ये जगतो आणि हाच Chaos नवनिर्मितीस प्रेरणा देतो.

मला पहिल्या भागातील एक प्रसंग असाच सांगावासा वाटतो......
एजेंट स्मिथ बाजुला पडलेली एक खुर्ची ओढतो आणि मोर्फिअसकड़े रोखून पाहत त्याच्या समोरच बसतो. स्मिथच्या नजरेतून एकंदरीतच त्याला वाटणारी मनुष्य प्राण्याविषयीची घृणा आपणासही जाणवते. तो म्हणतो, "तुम्हा मनुष्यांबद्दल मला नेहमीच नवल वाटत आले. तुम्ही स्वतास सस्तन प्राणी समजता पण तुम्ही खरेच तसे आहात का? प्रत्येक सस्तन प्राणी हा आपल्या आसपासच्या निसर्गाशी समतोल साधून असतो. पण तुम्ही? तुम्ही स्थलांतर करता, तेथे स्वतहाची वंशावळ वाढवता आणि तो परिसर स्वाह: करुन पुन्हा स्थलांतरास तैयार होता. तुम्हांशिवाय एकच सजीव अगदी असाच दिनक्रम साधतो तो म्हणजे विषाणु (Virus) ." एजेंट स्मिथ बोलायचा थांबुन प्रतिक्रियेची काही काळ वाट पाहतो व पुढे म्हणतो, "मानव हा कैंसर आहे, पृथ्वीला लागलेला एक रोग... आणि आम्ही... या रोगावरचे औषध ..."


अजुन खुप काही आहे जे मला येथे वेळेअभावी लिहिता आलेले नाही. प्रतिकांच्या आणि रुपकांच्या या खेळाचा अर्थ लावता लावता कदाचित एखादे पुस्तकच लिहून होइल. सिनेमाच्या अंती "आसतो मा सदगमय ॥ तमसो मा ज्योतिर्गमय ॥ मृत्योर्मामृतम् गमय ॥" या ओपेरा ने केलेला शेवट हा पाश्चात्यानी ज्ञानासाठी केलेला पुर्वेकडचा प्रवासच दर्शवतो.

Shichinin no samurai (Seven Samurai) !!!

Language: Japanese
Release Date: 1954.

Directed By great Akira Kurosawa!!

सेवन सामुराई हा सिनेमा 'अकिरा कुरोसावा' यांची
सर्वोत्तम निर्मिती!!! absolute masterpiece!!
हॉलिवुडचा The Magnificent Seven असो वा
भारतिय 'शोले' चे कथानक ज्या मुळ चित्रपटावरून
उचलण्यात (inspired by..) आले तोच हा सिनेमा.

साडेतिन तासाचा असुन्सुद्धा हा सिनेमा आपल्याला इतका
खिळवुन ठेवतो की जेव्हा 2nd CD बदलण्याची वेळ येते,
तेव्हा त्या शिंच्या CD Playerचाच खुप राग येतो.

१६व्या शतकातील जपान्मध्ये कथा आकार घेते.
अत्यंत गरिब, खेडेगावात राहणारे,
हकलखिची प्रिस्थिती ज्यांच्या डोळ्यांतुन प्रतिबिंबीत होते आहे असे शेतकरी.
हे कमी म्हणुन की काय पण दरोडेखोरांचा उपद्रव् मागे लागतो..
गावचा प्रमुख व्रुद्ध् सुचवतो, सामुराईंना मदतिसाठी आणुयात्.
पण असे सामुराई मिळणार कोठे?
सामुराईंचे सुवर्णयुग संपून बराच काळ लोटलेला त्यामुळे
आता ही जमात म्हणजे मराठ्यांच्या बर्गीर् योध्यांसार्खी
सावकारांची आणी जमिन्दारांची खाजगी फौज म्हणून उरलेली....
यांना शेत्करी देउन देउन काय देउ शकणार् ?
पण प्रयत्नांती परमेश्वर्!!

आपला इतिहासाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन फार उथळ आहे.
लढाया- सनावळ्यांत आपण गुंतलेलो असतो.
सांस्कृतिक इतिहास समाजाच्या मनाची वाढ सांगतो,
याचे भान अलीकडे येत आहे.
It's always easy to criticize decisions taken in past..
As Georg Hegel said,
"We learn from history that we do not learn from history."

हे (सात) सामुराई कसे जमवले जातात
आणि ते शेतकर्यांची कशाप्रकारे मदत करतात्
हे प्रत्यक्षच पाहण्यासारखे आहे.

.

Nuovo cinema Paradiso

Movie: Nuovo cinema Paradiso
Language: Italian
Release Date: 1990

कहाणी अशी आहे..

अलफ्रेडो ईटली मधल्या एका गावातल्या 'सिनेमा पैराडिसो' नामक सिनेमा-हॉल मध्ये film projectionist असतो.
अगदी बालवयापासुन साल्वटोर, म्हणजे 'टोटो'ला सिनेमाचे वेड असते.
तास न तास, दिवस-रात्र, वर्षानुवर्ष तो अलफ्रेडो बरोबर त्या सिनेमा पैराडिसो projection रूम मध्ये बसुन त्याच्याकडुन सिनेमा आणि त्याच्या बरोबरीने आयुष्याचे धडे शिकतो.


त्या projection रूम मध्ये एकदा आग लागते आिण अलफ्रेडो आंधळा होतो.
त्यानंतर, त्या गावातल्या नव्या सिनेमाहॉल मध्ये film projectionist चे काम अलफ्रेडोच्या हाताखाली तयार झालेल्या लहानश्या टोटोवर येतं.

लहानसा टोटो आणि म्हातारा अलफ्रेडो यांच्यात्ल्या मैत्रीची ही कथा.

The Bridge on the River Kwai

Movie: The Bridge on the River Kwai.
Language: English
Release Date: 1957.

द्वितीय महायुद्धावर आधारीत अप्रतीम चित्रपट.
ह्याची कथा म्हणजे एका ब्रिटीश सैन्य्तुकडीला जपानी सैन्याने युद्धकैदी म्हणून पकडले असते.
अशा परीस्थीतीमधे सैन्याच मनोधैर्य टिकवून, शिस्त कायम ठेवून कर्नलने (कर्नल निकल्सन)
केलेले कर्तव्य ह्यावर हा चित्रपट आधारीत आहे.

कर्नल निकल्सन म्हणजे "स्टार वॉर्स" सारखा प्रसिद्ध चित्रपट
आपल्या अभिनयाने गाजवणारे सर अलेक गिनेस.

द्वितीय महायुद्धासारख्या मोठी पार्श्वभूमी असलेल्या ऐतिहासिक घटनेच्या गर्भात
काही प्रसंग छोटेसेच असले तरी आपला ठसा उमटवून जातात.


एक प्रसंग सांगतो :

जपानी सैन्याला एक पूल बांधायचा असतो.
त्यात अनेक अडचणी येत असतात.
कर्नल निकल्सन जपानी सैन्याला पूल नीट
बांधण्यासाठी मदत करण्याचे ठरवतो.
त्याचे इतर अधिकारी ह्याला विरोध करतात.
त्यावेळी त्याच्या तोंडी जे वाक्य आहे ते अप्रतिम आहे. तो म्हणतो

"One day the war will be over and I hope that the people
who would use the bridge will remember how it was built and who built it.
NOT A GANG OF SLAVES BUT SOLDIERS! BRITISH SOLDIERS Even in captivity!"

.